Nizami Gəncəvinin "Xeyir və şər" məzmun hekayəsində xeyirin şər üzərində qələbəsi

Azərbaycan ədəbiyyatınm ən görkəmli nümayəndələrindən biri Nizami Gəncəvidir. O,

xalqımızın dünya ədəbiyyatına bəxş etdiyi ən böyük parlaq sima, nadir sənət dahisidir. Ədəbi

yaradıcılığa hələ gənc yaşlarından başlayan Nizami yüksək əxlaqi-tərbiyəvi məzmunlu qəzəl,

qəsidə və rübailəri ilə çox tez tanınmış, məşhurlaşmışdır. Lakin Nizamini dünya ədəbiyyatında

şöhrətləndirən, şübhəsiz ki, onun poemalarıdır.

Böyük şair bütün ömrü boyu beş yüksək sənət incisi, beş poema yazmışdır ki, bu da

sonralar «Xəmsə» adı ilə dünya şöhrəti qazanmışdır. Nizaminin ən gözəl əsərlərindən biri «Yeddi

gözəl» poemasıdır. Bu poemanın əsasını Sasani hökmdarlarından olan Bəhram Gurla bağlı

əhvalatlar, eləcə də yeddi ölkənin gözəl şahzadə qızlannın ona danışdığı nağıl və hekayələr təşkil

edir.

Poemadakı maraqlı hekayələrdən biri də Çin gözəli Yəğmanazın söylədiyi «Xeyir və Şər»

əsəridir.

«Xeyir və Şər» məzmun hekayəsinin əsasını xeyirxahlıqla bədxahlığın, yaxşılıqla pisliyin

mübarizəsi təşkil edir. Xeyirxahlığı təmsil edən surətlər Xeyir, Kürd və kürdün qızıdır. Bədxahlıq

isə öz adına layiq olan Şərin timsalında verilmişdir. Hekayənin əvvəli Şərin bədxahlığı ilə

başlayır. O, qızmar səhrada susuzluqdan inləyən və ondan su diləyən Xeyirin gözlərini çıxardır,

su da verməyib çıxıb gedir. Xeyir təbiətinə xas olan sadəlikdən və açıqqəlblilikdən çıxılmaz

vəziyyətə düşür, səhrada kimsəsiz qalır. Lakin Şərin qələbəsi uzun çəkmir. Xeyirxah qüwələr

Xeyiri himayə edir, çətin vəziyyətdən qurtarırlar. Gözəl kürd qızı qum səhrada qan içində

çapalayan Xeyiri evlərinə gətirir, onun atası isə səndəl ağacının yarpaqlarından məlhəm

düzəldərək Xeyirin gözlərini sağaldır.

Xeyir də yaxşılığa yaxşılıqla cavab verir. O, kürdün bütün işlərinə kömək edir, can yandırır,

onun var-dövlətini daha da artırmağa çalışır. Kürd də Xeyirin nəcibliyini, mərdliyini görərək öz

yeganə qızını ona verir, onu bir övlad kimi qəbul edir.

Əsərdə xeyirxahlığın təntənəsi bununla bitmir. Xeyir yol üstündə şah qızının xəstə olduğunu

eşidərək səndəl ağacının yarpaqları vasitəsilə onu sağaldır.

«Xeyir və Şər» mənzum hekayəsindən çıxan yekun nəticə bundan ibarətdir ki, yer üzündə

xeyir həmişə qalib gələcək, şər isə ayaqlar altına düşəcəkdir. Məhz bu yüksək ideyasına görədir

ki, əsər bu gün də diqqət mərkəzindədir və oxucular tərəfindən sevilə-sevilə oxunur.

Nizami Gəncəvinin "Xeyir və şər" əsərində xehirxahlıq humanizmin ifadəsi kimi

Dünya ta əzəldən Xeyirlə Şərin mübarizəsi üzərində qurulub. işıq, aydınlıq xeyir

qüvvələrin, zülmət, qaranlıq isə şər qüvvələrin nişanəsidir. Şər qüvvələrin xisləti başqalarına

pislik etməkdir. Xeyir qüwələr isə heç vaxt çətinliyə düşən insanları darda qoymurlar, onlara

kömək əli uzadır, həyatlarını yüngülləşdirməyə can atırlar. Xeyir və Şərin əbədi mübarizəsi, bir

qayda olaraq, Xeyirin qələbəsi ilə başa çatır. Şərin aqibəti isə faciə ilə nəticələnir.

Dahi Azərbaycan şairi Nizami Gəncəvi də özünün «Xeyir və Şər» mənzum hekayəsini bu

mövzuda qələmə almışdır. Çin qızının söylədiyi hekayənin əsas müsbət və mənfi

qəhrəmanlarının xarakteri onlara Tanrı tərəfindən verilən ada tam uyğun gəlir. Xeyir nə qədər

humanist və insanpərvərdirsə, Şər bir o qədər zalım və qəddardır, adı kimi yaramaz işlər

görməkdən həzz alır.

Əsərin süjet xətti Xeyirin humanistliyi ilə Şərin bədxahlığı üzərində qurulub. Hadisələr

inkişaf etdikcə Xeyirin qəlbinin, düşüncəsinin pisliklərdən uzaq olması, daim xeyirxah, humanist

hisslərlə yaşaması oxucuda nə qədər dərin rəğbət oyadırsa, Şərin qəddarlığı bir o qədər nifrət

doğurur. Xeyirlə Şərin xarakterləri düşdükləri çətin məqamlarda açılır. Tale onları yol yoldaşı

etmişdir. Onlar səhrada yan-yana yol gedirlər. Xeyirin qəlbi hər cür bədxahlıqdan uzaq olduğu

üçün yalnız müsbət hisslərlə yaşayır, yol yoldaşından əsla xəyanət gözləmir. Şərin xisləti isə

bunun əksinə olaraq pislikdən yoğrulub, o, bəd əməllər törətməkdən, başqalarına ziyan

vurmaqdan zövq alır, bunu həyatının məqsədi sanır.

Səhrada Xeyirin suyu qurtarır. O, ümid edir ki, yol yoldaşı su verib onu çətinlikdən xilas

edəcək. Lakin Şər ilk fürsət düşən kimi öz xislətini göstərir, ondan su istəyən Xeyirin gözlərini

çıxarır. Hətta bununla da ürəyi soyumur - su üstündə gözlərini çıxarıb həyat işığına həsrət

qoyduğu Xeyirə bir damla su vermədən onu tərk edir.

Lakin Tanrı Xeyiri çətinliklərlə sınasa da, son anda onu darda qoymur. Yaxınlıqdakı

bulaqdan su götürməyə gələn kürd qızı ona su verir, kömək edib evlərinə gətirir. Əhvalatdan

xəbər tutan kürd isə Xeyirin gözlərinə yenidən işıq bəxş edir. Beləliklə, əsərdəki digər müsbət

surətlərin xeyirxahlığı sayəsində Xeyir tam sağalıb ayağa durur.

Xeyirin sonrakı xeyirxah hərəkətləri də əsl humanistliyin ifadəsidir. O, şahın ölüm ayağında

olan qızını heç bir təmənna gözləmədən sağaldıb həyata qaytarır. Şah isə Xeyirin

insanpərvərliyini görüb məmləkəti idarə etməyi ona tapşırır. Beləliklə, Xeyir öz humanist

əməlləri sayəsində layiq olduğu zirvəyə yüksəlir.

Xeyir humanistliyinə axıradək sadiq qalır. Hətta o, səhrada gözlərini çıxartmış Şərlə

yenidən rastlaşanda da onu öldürmür, azad buraxır. Bu, oxucunun gözündə Xeyirin

humanistliyini daha da yüksəldir, ona rəğbəti artırır. Şər isə əsərin sonunda layiq olduğu şəkildə

cəzalandırılır. Etdiyi pisliklərin müqabilində yaşamağa haqqı çatmayan Şər məhv edilir.

Beləliklə, şair oxucunu Xeyirin Şər üzərində qələbəsinə inandırır. Həyatda da belədir.

insanlar ucalmaq, həyatlarını yüngülləşdirmək üçün birbirinə arxa olmalıdırlar. Nahaq demirlər

ki, bəşəriyyəti xeyirxahlıq, humanistlik xilas edəcək.

"Nurəddin" əsərinin təhlili

Görkəmli uşaq yazıçısı S.S.Axundovun «Qorxulu nağıllar» silsiləsindən qələmə aldığı

əsərlərdən biri də «Nurəddin» hekayəsidir. Hekayədə yazıçı yaxşılıqla yamanlığı, xeyincahlıqla

bədxahlığı üz-üzə qoymuşdur. Əsərdə hadisələr dramatik tərzdə inkişaf edərək xeyirxahlığın

qələbəsi ilə başa çatır. Hekayədə təsvir olunan Hacı Nəsir, Rəhim, Rəhimə, Bahar, Nurəddin

nəcib, xeyirxah insanlardırlar. Həyat onları çətinə saldıqda, sınağa çəkdikdə belə, onlar öz insani

keyfiyyətlərini qoruyub saxlayırlar. Gülpəri və Əmiraslan isə bədxahlığın təcəssümüdürlər.

ömür-gün yoldaşını itirən Hacı Nəsir yeganə övladına ana nəvazişi tapmaq üçün Gülpəri adında

qızla yenidən evlənir. Lakin bu dəfə onun bəxti gətirmir. Xasiyyəti çox tünd olan Gülpəri həm də

var-dövlət hərisidir. Gülpəri əri Hacı Nəsirin sağlığında balaca Nurəddini tez-tez döyür, incidir,

əri öldükdən sonra isə Nurəddini var-dövlətdən məhrum edib, ərinin varidatını bütünlüklə ələ

keçirməyi qarşısına məqsəd qoyur. O hətta, özü kimi mənfi tip olan Əmiraslanla birləşərək

Nurəddini öldürməyə belə razılıq verir. Bu iki mənfi tip məkrli plan qururlar. Onlar Nurəddini

çayda batırmaq istəkləri baş tutmadıqda uşağı quyuya salıb bu yolla aradan götürməyi

qərarlaşdırırlar. Gizləndiyi yerdə bu məkrli razılaşmaya qulaq asan Nurəddinin keçirdiyi hissləri

təsəvvürə gətirmək çətin deyil. Həmin anda xeyirxah qəlbli Nurəddinin gələcək taleyinə biganə

qala bilməyən oxucu da həyəcanlı anlar yaşayır.

Lakin Gülpərinin, Əmiraslanın bəd niyyəti əsərin balaca qəhrəmanı Nurəddini nə qədər

çətinliyə salsa da, xeyirxah insanlar onu ölümün pəncəsindən qurtarırlar. Valideynlərinin

ölümündən sonra Nurəddin həyatda tək qalmır, imamverdi baba, Bahar, Rəhim və Rəhimə kimi

xeyirxah insanlar ona kömək əli uzadır, dayaq durmağa çalışırlar.

Beləliklə, yazıçı göstərmək istəmişdir ki, xeyirxahlıq heç vaxt itmir. Nurəddinin xeyirxah

təbiətli atası həyatda həmişə başqalarına yaxşılıq etməyi özünə borc sanmışdır. O, imkan

daxilində çoxlarına əl tutmuşdur. Hacı Nəsirin yaxşılıqlarından bəhrələnənlərdən biri də

Rəhimdir. Quldurların soyğunçuluğu ilə üzləşən və ailəsinin dolanışığı üçün yığdığı pulu itirən

Rəhimə Hacı Nəsir əl tutur, ona dolanışıq üçün təmənnasız pul verir.

Əsərin sonunda atanın etdiyi yaxşılıq köməksiz qalmış oğlu Nurəddinin qarşısına çıxır.

Fayton qəzasına düşüb ciddi bədən xəsarəti alan Nurəddinə Rəhim və onun ömür-gün yoldaşı

Rəhimə hər cür qayğı göstərərək onu ölümün pəncəsindən qurtarırlar. Bundan sonra tale

Nurəddinin üzünə gülür. O, bu insanların timsalında öz xeyirxah himayədarlarını tapır.

Əsər ibrətamiz sonluqla bitir. Həyatda etdiyi pisliklər, bədxahlıqlar, var-dövlət hərisliyi sillə

kimi Gülpərinin üzünə çırpılır. ö z xoşbəxtliyini başqalarının bədbəxtliyi üzərində qurmaq

istəyən Gülpəri axırda köməksiz, ümidsiz, başqalarına möhtac qalır. Bu məqamda oxucu

Nurəddinin alicənablığının bir daha şahidi olur. Küçədə Gülpərini səfil, dilənçi vəziyyətdə görən

Nurəddin onun etdiyi pislikləri, zülm və cəfanı yada salmır, əksinə onu evə gətirib təqsirlərini

bağışladığını bildirir. Burada Rəhimin dediyi sözlər çox rəmzi səslənir.

- Yaxşılığın əvəzini yaxşılıqla çıxmaq hər kişinin işidir. Yamanlığın əvəzini yaxşılıqla

çıxmağı isə ancaq ər kişilər bacarırlar.

Nəyə görə mən öz vətənimi sevirəm?

Hər bir insana onun doğulduğu və böyüyüb boya-başa çatdığı diyar çox doğma və əzizdir.

Uşaqlığı xatırladan hər bir şey insana xüsusi sevinc bəxş edir. öz xalqının keçmişdəki ağır

günlərini yad edərkən, o zamanda qəhrəmanlıq göstərmiş mübarizlər haqqında söz deyərkən, öz

əziz diyarının və doğma vətəninin sevincli günlərini yad edərkən, qəlbində Vətən eşqi coşmayan

insan tapmaq çətindir.

Azərbaycan gözəl və çiçəklənən bir diyardır. O, dünyanın ən zəngin və səfalı yerlərindən

biridir. Ulu Tanrı bu diyara zəngin nemətlər bəxş etmişdir. Qara qızıl, ağ qızıl, yaşıl qızıl. Bizdə

nefti, pambığı və çayı belə adlandırırlar. Bütün bunlar respublikaya şöhrət, iqtisadiyyata isə

qüdrət gətirir.

Bakı respublikanın paytaxtı, Azərbaycanın ən böyük şəhəridir. Şəhərin adının mənası -

«küləklər şəhəri» deməkdir. Bakı qədim şəhərdir. İçərişəhər Bakının yanar ürəyidir. Bura başdan-

başa tarixi abidələrlə doludur: əzəmətli «Qız qalası», «Sınıq qala» minarəsi, «Cümə» məscidi,

«Həzrəti Məhəmməd» məscidi, Şirvanşahlar sarayı və s.

Bakının simvoluna çevrilən «Qız qalası» bütün dünyada məşhurdur. Şəhərə gələn turist

bukletlərinin üz qabığında bu valehedici qalanın təsviri olmalıdır.

Bakını dənizkənarı bulvarsız təsəvvür etmək mümkün deyil. Milli park adlanan bu istirahət

mərkəzi, şəhər sakinlərinin və qonaqların sevimli məkanıdır. Burada müxtəlif istirahət yerləri

qurulmuşdur. Yay kinoteatrı, idman kompleksləri, teatr, əl oyunları sarayı, mavi dənizə baxan

oturacaqlar və s. Buradan katerlər vasitəsilə mavi Xəzərə gəzintiyə çıxmaq olar. Bakı - ilk olaraq

neft şəhəridir, Zaqafqaziyanın ən iri neft sənaye şəhəridir.

Bakının üçyüz altmış kilometrliyində Gəncə şəhəri yerləşir. Bağlar və plantasiyalar burada

bolluca məhsul verir: üzüm, əncir, alma, armud, ərik, heyva və s. Gəncədə çoxlu sayda qədim

abidələr və muzeylər vardır. Gəncənin yaxınlığında Azərbaycanın ən iri qoruğu yerləşir.

Yuxarıda, dağlıq ərazidə əsrarəngiz Göygöl gölü yerləşmişdir.

Azərbaycanın digər səfalı guşəsi - Şəki şəhəridir. Qədim zamanlardan bu diyar öz ipək

məhsulları ilə ad çıxarmışdır. Şəkidə bir çox qədim minarəli məscidlər qorunub saxlanmışdır ki,

bu da turistlərin diqqətini çox çəkir.

Azərbaycan ərazisində ən gözəl çay növü isə Lənkəranda becərilir. Onlann içərisində ən

təravətlisi - «Azərbaycan buketi»dir. Lənkəran ərazisində bütün il boyu kələm şitili, erkən

xiyarlar və pomidorlar becərirlər. Burada həmçinin, feyxoa plantasiyaları, məşhur bulaqlar və

qoruqlar vardır.

Azərbaycanın gözəl mənzərəli diyarı olan Zaqatala - fındıq, qoz, subtropik bitkilər və gözəl

meyvələr vətənidir.

Azərbaycanda məskunlaşan xalqlar öz qonaqpərvərliyi, ürək genişliyi və səxavəti ilə ad

çıxarmışlar. Bu xeyirxah və mərhəmətli insanlar daim dostluq müqəddəsliyini uca tutmuş və hər

zaman köməyə gəlməyə çalışmışlar. Azərbaycanın elə guşəsi yoxdur ki, oranı gəzmək bizi

sevindirməsin.

Zəngin sərvəti və gözəl təbiətinə, faydalı iqliml və xeyirxah millətinə görə, mən öz sevimli

və əziz diyarımı dünyalar qədər istəyirəm.

Ana müqəddəs varlıqdır!

Heç bir şey qadını analıq sevgisi qədər

gözəlləşdirə bilməz. «Bir ana ürəyi dibində əfv

olan bir uçurumdur.» (Balzak)

Ana müqəddəs varlıqdır. Onun ətri dəyən, əli dəyən hər şey gözəldir.

Ana ağlayanda da ürəkdən ağlayır. Bəzən ən bulanıq ürəklər onun göz yaşları ilə durulur, ən

kirli vicdanlar onun göz yaşları ilə yuyulur. Kim bilir, bəlkə də dənizlər göz yaşı olsaydı, buna

dözməz, quruyardı...

Gözləri görməyən, anadangəlmə kor olan bir gənc ana haqqında hisslərini belə ifadə edir:

«Eşitdim ki, dünya gözəldir. Günəşin doğuşu da, batışı da dünyaya başqa bir gözəllik bəxş edir.

Ancaq mən bu gözəlliklərin heç birini görmədim. Həmişə öz qaranlıq dünyamda yaşadım.

Peşman deyiləm. Heç şikayətim da yoxdur. Ancaq ürəyimi yandıran bir şey var. Anam... Kaş

bircə dəfə də olsa onu doya-doya görə biləydim. Kaş bircə dəfə də olsa ona baxa biləydim.

Şəfqətli əlləri ilə saçlarımı oxşayan, beşiyimi yelləyib laylalar oxuyan, mənim üçün gülüb,

mənim üçün ağlayan anamı bircə dəfə görməyi nə qədər çox istərdim...»

Bu yazını oxuyarkən ananın bütün dünyadan, gözəlliklərdən, günəşdən, ay və ulduzlardan,

uca dağlardan da gözəl, əzəmətli, əyilməz olduğunu görməmək özü elə dünya işığından məhrum

olmaq deməkdir.

Ana övladı üçün canını qurban verməyə həmişə hazırdır. Ana əlləri övladı üçün həmişə dua

ilə qalxar, dua ilə enər, ana dodaqları dua ilə açılar, dua ilə yumular.

Uca peyğəmbərimiz də «Cənnət anaların ayaqları altındadır» deyib. Bununla da anaların

ucalığını, müqəddəsliyinin ölçüsünü göstərir.

Analarımız bizə hər şeyi öyrədir. O, bizə Allaha inanmağı, başqalarının əməyinə qiymət

verməyi, məntiqi düşünməyi, cəsarətliliyi, dayanıqlılığı, paxıllıq etməməyi, gələcəyə ümidlə

baxmağı, susmağı, ədaləti ... hər şeyi öyrədir. Nə biliriksə hər şeydə Anaya borcluyuq.

Ana məhəbbəti kainat qədər sonsuz, həyat qədər şirindir. Dünyada ana qucağından isti bir

yer, ana laylasından həzin bir musiqi yoxdur.

Yoxsa da dünyanın ucu-bucağı,

Hər yerdən istidir ana qucağı.

Sənətkarlarımız anaya olan sonsuz məhəbbətini müxtəlif sənət əsərlərində qələmə almışlar. C

Cabbarlının «Ana» şeirini xatırlatmaq kifayətdir ki, ana məhəbbətinin müqəddəsliyini tam

təsəwür edə biləsən.

Ana! Ana!. o adın qarşısında bir qul tək,

Həmişə səcdədə olmaq mənə fəxarətdir.

Onun əliylə bəla bəhrinə yuvarlansam,

Yenə xəyal edərəm, bəzmi-istirahətdir.

Ana həyatımızın ən müqəddəs varlığı, ən ülvi canlısıdır. Ana qəlbində idraka sığmayan bir

mərdlik, səbir və dözüm vardır. Bu mərdlik və dözümlülük qarşısında, bu ülvi məhəbbət

qarşısında biz hamımız baş əyir, səcdə qılırıq.

Ana! Bax bu sözün mənası nədir?

Ana! Oda aşiq pərvanədir.

Dolanır başına daim övladın,

Ana müqəddəsdir, o təmiz qadın.

Ana məhəbbəti bir ümmandır, o övladının xoşbəxtliyi uğrunda bütün əzablara sinə gərir, hər bir

çətinliklərə dözür, od ətrafında fırlanan pərvanə kimi ürəyinin yağını əridir.

Analarımız bizə həyatda əyilməməyi, məğrur olmağı öyrədir. Lakin gəlin hər birimiz

həyatda yalnız analarımız qarşısında əyilək, onlara baş əyək, onların qədrini bilək.

Dünyada heç bir ana mürgü döyməsin bu an

Qalxsın bütün analar sülh, səadət naminə

Gələcək nəsillərə gözəl həyat naminə. (N.Rəfibəyli)

Ana haqqı - Tanrı haqqı

Dünyada ana məhəbbəti qədər müqəddəs, ana sevgisi qədər ülvi bir hiss yoxdur. Bəşər nəsli

yarandığı ilk gündən bu munis qayğıya möhtac olmuşdur və indi də olmaqdadır. Ana haqqı -

tanrı haqqı, ana qucağı - behişt guşəsidir. Ana məhəbbəti kainat qədər sonsuz, həyat qədər

şirindir. Dünyada ana qucağından isti bir yer, ana laylasından həzin bir musiqi yoxdur. Dünyanın

ən gözəl musiqisi ana laylası, ən şirin ətri isə ana nəfəsidir.

Yoxsa da dünyanın ucu-bucağı,

Hər yerdən istidir ana qucağı.

Ana məhəbbəti ən ülvi bir hiss kimi şifahi xalq yaradıcılığımızdan tutmuş, yazılı

ədəbiyyatımıza qədər bütün ədəbi nümunələrdə özünün geniş poetik əksini tapmışdır.

Sənətkarlarımız anaya olan dərin məhəbbətlərini müxtəlif sənət əsərlərində çox məharətlə ifadə

etmişlər. Təkcə Cəfər Cabbarlının «Ana» şeirini xatırlamaq kifayətdir ki, ana məhəbbətinin

müqəddəsliyi haqqında tam təsəvvür əldə edəsən. Bu lirik şeir, anaya həsr olunmuş ən böyük

himn, ən gözəl simfoniyadır.

Ana! Ana!.. O adın qarşısında bir qul tək

Həmişə səcdədə olmaq mənə fəxarətdir,

Onun əliylə bəla bəhrinə yuvarlansam,

Yenə xəyal edərəm bəzmi-istirahətdir.

Görkəmli şairəmiz Nigar Rəfibəylinin yaradıcılığında qadın qəlbinin təmizliyi, ana

məhəbbətinin müqəddəsliyi motivləri çox qüvvətli səslənir. Ana əzəmətini hər şeydən üstün tutan

şairə, bu mövzuya aid ürəkləri riqqətə gətirən dərin məzmunlu şeirlər yaradır, anaların simasında

bütün qadınlığı, qadın şərəfini, qadın heysiyyətini müdafiəyə qalxır.

Şairənin ana obrazı onun öz şəxsiyyəti ilə birləşir. Lirik qəhrəmanın dili ilə demək istədiyi

fikirlər şairənin özünün ürəyindən qopan xoş niyyətli arzulardır. Şairə özü də bir ana kimi

bəşəriyyətin, ana övladlarımn müdafiəsinə qalxır, sülhü, əmin-amanlığı müdafiə edir,

müharibələrə, insan ölümünə səbəb olan amillərə nifrətlər yağdırır:

Sən anasan, mənim də analıq şərəfim var,

Anaların qəlbində birdir böyük duyğular.

Haray salıb qaldıraraq anaları yuxudan,

Dünyada heç bir ana mürgü döyməsin bu an.

Qalxsın bütün analar sülh, səadət naminə!

Gələcək nəsillərə gözəl həyat naminə!

Ana həyatımızın ən müqəddəs varlığı, ən ülvi canlısıdır. Ana qəlbində idraka sığmayan bir

müdrik, səbir və dözüm vardır. Bu mərdlik və dözümlülük qarşısında, bu ülvi məhəbbət

qarşısında biz hamımız baş əyir, səcdə qılırıq.

Ana məhəbbəti bir ümmandır. O, övladının xoşbəxtliyi uğrunda bütün əzablara sinə gərir,

hər cür çətinliklərə dözür, od ətrafında fırlanan pərvanə kimi ürəyinin yağını əridir.

Ana! Bax bu sözün mənası nədir?

Ana! Oda aşiq bir pərvanədir.

Dolanır başına daim övladın,

Ana - müqəddəsdir, o, təmiz qadın!

"Qalx ayağa, Azərbaycan!" (M.Araz)

Qədim və ən şanlı tarixi olan Odlar yurdu Azərbaycan öz təbii və mənəvi sərvətləri ilə

həmişə zəngin və səxavətli olmuşdur. Onun bitibtükənməyən qara qızılı, kəhrəba buğdası, dadlı-

ləzzətli meyvələri, sərin, səfalı yaylaqları hamını heyrətə gətirmişdir. Neçə-neçə xalqın görkəmli

elm və sənət xadimləri yurdumuzu qarış-qarış gəzmiş, bu möcüzələr aləminin gözəlliklərinə

vurğun kəsilərək, əsrlər boyu onu ürək və ilhamla tərənnüm etmişlər.

Bəli, təbiət öz bolluğunu və səxavətini heç vaxt bu torpaqdan əsirgəməmişdir. Bu torpağın

insanları da dost ürəkli, qonaqpərvərdirlər. Onlar son fikirlərini də dostla bölməyə, özləri çətinə

düşsələr də, başqasını çətinlikdən qurtarmağa hazırdırlar. Amma nə edəsən ki, təbiətin səxavəti,

yurdumuzun sərvəti, eləcə də xalqımızın kin-küdurətsiz saf qəlbi həmişə başımıza bəla olmuş,

çox vaxt dost dediyimiz kəslərdən naxələflik görmüşük. Çörəyimizi yeyib suyumuzu içən, üzdə

özünü dost kimi göstərib daxildə türkə qənim kəsilən alçaq xislətli erməniləri tanımamış, onların

xəbis niyyətlərindən xəbər tutmamışıq. «Böyük Ermənistan» xülyasına qapılan ermənilər Rusiya

imperiyasına arxalanaraq doğma yurdumuzun iyirmi faiz ərazisini qəsb etmiş, bir milyon

yurddaşımızı öz torpaqlarından qovaraq qaçqına çevirmişlər. Qarabağımıza, Cıdır düzünə, İsa

bulağına həsrət qalmışıq.

Əzilmişik, amma üzülməmişik. Qəhrəman oğulları, qeyrətli qızları olan bir xalq heç zaman

sına bilməz, əyilə bilməz. Çox keçməyəcək ki, Azərbaycan oğlu kükrəyərək yerindən qalxacaq,

əsl hərb meydanını düşmənə göstərəcəkdir. Ya odlara yanmalı, ya da Vətənimiz Azərbaycanın ən

dilbər guşəsi olan Qarabağı yağı əlindən xilas etməliyik. Ya şəhid olmalı, ya da Koroğlu

cəsarətini, Babək vüqarını düşmənə göstərməliyik.

Millətimiz öz yurdunda əsir-yesir,

Bu müsibət ürəklərdə sanki bir dağ,

Ayağa dur, Vətən oğlu, bayrağını

Düşməninin düz gözünün içinə çax!

Biz bu günün şagirdi, sabahın müstəqil dövlət qurucularıyıq. Ürəkdən inanırıq ki, çox

tezliklə torpaqlarımız yağı əsarətindən xilas ediləcək, düşmən üzərində qələbə qazanılacaqdır. Bu

qələbədə isə biz də iştirak edəcəyik. Biz vətənə borcumuzu bu gün oxumaqla, sabah isə müstəqil

Azərbaycan ordusunda vuruşmaqla, iqtisadiyyatın və mədəni-siyasi həyatın müxtəlif sahələrində

çalışmaqla verəcəyik. Bu, bizim şərəfli işimiz, vətəndaşlıq borcumuzdur. Vətən bizə güvənir və

bizdən hünərlər gözləyir.

Mən Vətənim Azərbaycanın vüqarı, şərəfi naminə canımdan da, qanımdan da keçməyə

hazıram. Mənim ürəyim vətənə sonsuz məhəbbətlə doludur. Əgər bu ürək:

Vətənimçin lazım gəlsə,

Polad kimi gərilməsə,

Torpağına sərilməsə,

Demək o heç ürək deyil,

O heç mənə gərək deyil.

Aşıq Ələsgərin "Yaylaq" şeirində Azərbaycanın füsunkar təbiətinin təsviri

Qədim Azərbaycan torpağı Göyçə mahalının Ağkilsə kəndində yazıb yaradan qüdrətli sənətkar

Aşıq Ələsgər aşıq-saz sənətini ucaldaraq yüksək zirvəyə qaldırmışdır. Aşıq şeirinin bütün janrlarında

qələminin gücünü sınayan Aşıq Ələsgər dərin məna tutumuna malik, bir-birindən gözəl gəraylı,

qoşma, təcnis, cığalı təcnis, müxəmməs nümunələri yaratmışdır. Onun yaradıcılığında təbiət

mövzusu xüsusi yer tutur. O, doğma yurdun təbiətinin gözəlliyindən ilham almış və başı qarlı dağları,

yayda sərin yaylaqları, durna gözlü bulaqları, güllü-çiçəkli, al-əlvan çəmənləri sonsuz bir məhəbbətlə

tərənnüm etmişdir.

Aşıq Ələsgərin təbiət mövzusunda qələmə aldığı şeirlərdən biri də «Yaylaq» adlanır. Ustad aşıq

yaylağın timsalında doğma Azərbaycan təbiətinə dərin məhəbbətini şirin poetik dillə, rəngarəng bədii

vasitələrlə ifadə etmişdir. Şeirin əvvəlində yaylağı gözəllər seyrəngahına bənzədən aşıq ona üz

tutaraq qəlbinin dərinliklərindən gələn ən xoş, ən səmimi arzularını bildirir:

Gözəllər seyrəngahısan,

Görüm səni var ol, yaylaq!

Açılsın gülün, nərgizin.

Təzə mürgüzar ol, yaylaq!

Şeirdə aşığın dərin nisgili, həsrəti hiss olunur. Ancaq ustad sənətkar keçirdiyi iztirabları birbaşa

ifadə etmir, hisslərini oxucuya bədii ifadə vasitələri ilə çatdırır və bununla da şeirin təsir gücünü daha

da artırır.

Aşıq Ələsgərin nisgili başadüşüləndir. O, dəfələrlə erməni-müsəlman qarşıdurmasının şahidi

olmuşdur. Ermənilərin xalqımıza qarşı düşmən münasibəti bəsləmələri, azərbaycanlıları öz doğma

torpaqlarından zorla çıxarmaq üçün məkrli planlar hazırlamaları bütün varlığı ilə böyüyüb boyabaşa

çatdığı doğma yerlərə bağlı olan aşığın qəlbində dərin narahatlıq yaradır. Dədə-babalarımızın at

oynatdıqları, hər yay köç etdikləri yaylaq el sənətkarları üçün çox əzizdir. Bu yerlərin itirilməsi

təhlükəsi Aşıq Ələsgərdə dərin nisgil oyadır, yurd həsrəti onun varlığını təlatümə gətirir.

Bülbül gülün həsrətində qaldığı, «meyli güldə olduğu» kimi, Aşıq Ələsgərin də gözü yaylağın

siyah telində qalıb. Gözəllik aşiqi olan aşıq yaylağı özünə məhrəm, doğma, arxa sanır və ona üz

tutaraq deyir.

Kimsəm yoxdu qürbət eldə,

Sən mənə qəxmar ol, yaylaq!

Şeir təsirli sonluqla tamamlanır. Aşıq yaylağı, buradakı gözəlliyi görəndən bəri «sinəsinin qəm

dəftəri» olduğunu söyləyir.

Təzadlı mənzərədir, deyilmi? Həmişə təbiətin gözəlliyindən ilham alaraq şeirlər yazan aşıq

yaylağın füsunkar gözəlliyi önündə sevinmək əvəzinə təsirlənir, onun qəlbini kədər bürüyür. Dədə

Ələsgər yad əllərin bu gözəlliyə toxunub onu poza biləcəyindən narahatdır. Aşıq şeiri belə

tamamlayır:

Öldür Aşıq Ələsgəri,

Özün günahkar ol, yaylaq!

Bu iki misranın məna yükü çox böyükdür. Aşıq burada əslində yaylağı günahlandırmaq istəmir,

əksinə təbiətə vurğunluğunu ifadə edərək yaylaqda, gözəlliklər qoynunda ölümə də hazır olduğunu

büruzə verir.

Oynaq, şirin dillə qələmə alınan şeir asan oxunur və onu oxuduqca göz önündə yurd yerlərinin,

ana təbiətin gözəllikləri canlanır. Aşıq gəraylıda özünün daxili aləmini, gərgin emosional-psixoloji

durumunu ifadə etməklə yanaşı, həm də sanki əlinə firça alaraq yaylağın təkrarsız mənzərəsini

tabloya köçürmüşdür.

8 sinif

Inşalar

İ.Əfəndiyevin "Xəncər" əsərinin təhlili

Azərbaycanın xalq yazıçısı ilyas Əfəndiyevin yaradıcılığında xalqımızın tarixi keçmişi və

azadlığı uğrunda apardığı mübarizə mövzusu mühüm yer tutur. Yazıçının «Xəncər» hekayəsi də

bu mövzuda qələmə alınmışdır.

Hekayədə Cənubi Azərbaycanda yaşayan soydaşlarımızın Vətənin azadlığı uğrunda

apardıqları mübarizə, bu mübarizədə xalqın nümayəndələrinin göstərdikləri əzmkarlıq təsvir

olunur.

Əsərdəki hadisələr İranın kiçik bir şəhərində cərəyan etsə də, əslində Cənubi Azərbaycanda

yaşayan soydaşlarımızın müstəqillik uğrunda səngimək bilməyən mübarizəsinin

ümumiləşdirilmiş ifadəsidir. Vətən torpağı bir ildir ki, demokratların mübarizəsi sayəsində

millətçi fars rejiminin əsarətindən qurtulmuşdur. İran Azərbaycanında milli hökumət qurulub.

Dükanların üzərindən farsca lövhələr götürülüb, yerinə Azərbaycan dilində yazılmış lövhələr

asılıb, küçələrin adları dəyişdirilib. Adamlar «ana dili», «milli hökumət», «Azərbaycan»

sözlərini tez-tez və sonsuz qürurla təkrar edirlər. Müəllif insanların keçirdikləri hissləri belə ifadə

edir: «Elə bil ki, onlar bu sözlərin tələffüzündən sonsuz bir zövq duyurdular... Elə bil ki, onlar bu

sözlərlə öyünür, fəxr edirdilər. Səhər tezdən tacir və peşəkarlar «Azərbaycan» qəzetinin təzə

nömrəsini alıb oxumağa tələsirdilər».

Lakin xalqın bu sevinc hissi uzun sürmür. Fars şovinistləri milli hökuməti silah gücünə

devirirlər. Bundan sonra şəhərdə təqiblər başlanır, milli hərəkatın fəal üzvlərinə ağır işgəncələr

verilir.

Əsərdə hadisələrin mərkəzində gənc müəllimə Südabə dayanır. Fars millətçilərinin

azərbaycanlıların hüquqlarını tapdalamaları, onlara həqarətlə yanaşmaları bu gənc qızda milli

hisslərin alovlanmasına səbəb olmuşdur. Südabə hələ tələbə ikən bir məclisdə fars millətçiləri

tərəfindən aldadılır. Bu hadisə onun həyata baxışını dəyişir. O, milli mənsubiyyətinə görə

insanlara fərq qoyan fars millətçilərinə kəskin nifrət bəsləyir, Vətənini, xalqını azad görmək

istəyir. Gənc müəllimə şagirdlərini də bu ruhda tərbiyə etməyə çalışır. Südabədə vətənpərvərlik

hissi çox güclüdür. O, həyatı təhlükədə olanda belə atasının təkidi qarşısında geri çəkilmir, çətin,

ağır günlərdə də çox sevdiyi şagirdləri və xalqı ilə bir yerdə olmağa qərar verir. Südabə

müəllimənin son dərsində şagirdlərinə ünvanladığı sözlər onun çox yüksək iradi keyfiyyətlərə

malik olduğunu bir daha təsdiqləyir. Gənc müəllim onu edam etməyə aparmağa gəlmiş fars

zabitlərindən çəkinmədən deyir: «Vətənimiz uğrunda mübarizə edin!». Südabənin şagirdlərinə

dediyi bu sözlər əslində bütün xalqa ünvanlanıb. O, hamını ayağa qalxmağa, zülmə, istibdada

qarşı haqq mübarizəsinə səsləyir. Müəllif soydaşlarımızın fars millətçilərinə qarşı qəzəbini

müxtəlif vasitələrlə qabarıq şəkildə nəzərə çarpdırmışdır. Südabə müəllimənin şagirdi ildırımın

atasından qalmış qılıncı düşmənə qarşı istifadə etməsinin böyük rəmzi mənası var. Bu, bir

tərəfdən Südabə müəllimənin tərbiyəsinin hədər getmədiyini, onun çoxlu ardıcıllarının

yetişdiyini təsdiqləyir. Digər tərəfdən isə lldırımın fars zabitinə yönəltdiyi qılınc xalqın düşmənə

qarşı sıyrılmış qəzəbinin ifadəsidir.

İ.Əfəndiyevin böyük sənətkarlıqla qələmə aldığı «Xəncər» əsəri oxucuya dərin

vətənpərvərlik hissi aşılayır. Əsəri oxuduqdan sonra biz azadlığın hər bir xalq üçün necə böyük

xoşbəxtlik olduğunu daha dərindən dərk etdik. Azərbaycanın müstəqilliyi xalqımızın ən böyük

nailiyyətidir və hər birimiz onu göz bəbəyi kimi qorumağa çalışmalıyıq.

S.Rəhimovun "Pəri çınqılı" hekayəsinin təhlili

XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələrindən olan Süleyman Rəhimovun

yaradıcılığından xalqımızın yadellilərə qarşı mübarizəsi mövzusu qırmızı xətlə keçir. Ədib xalq

qəhrəmanlarının haqsızlığa, ədalətsizliyə qarşı qeyri-bərabər döyüşlərdə göstərdikləri igidliyi şirin

dillə tərənnüm etmiş, onların oxucular tərəfındən sevilən bədii obrazlarını yaratmışdır.

Yazıçının «Pəri çınqılı» hekayəsinin mövzusu da xalqımızın qəhrəmanlıq tarixindən

götürülmüşdür. Əsərin əsas qəhrəmanı Qaçaq Nəbi xalqın içindən çıxan cəsur bir igiddir. Xalqını,

elini-obasını böyük məhəbbətlə sevən Qaçaq Nəbi çar ordusunun Azərbaycanda hökmranlıq etməsi

ilə barışa bilmir. Çar üsuli-idarəsinin yerlərdəki nümayəndələrinin, bəylərin əhali ilə sərt

davranmaları, ədalətsizliklərə yol vermələri, hər addımda haqsızlıqlar törətmələri Qaçaq Nəbini

silaha sarılmağa vadar edir. Hər cığırına, hər enişinə, yoxuşuna bələd olduğu dağlar, meşələr

qaçaqlıq taleyi yaşayan Nəbinin oylağıdır. O, çar ordusuna, var-dövlət hərisi olan yerli bəylərə qarşı

apardığı mübarizədə tək deyil. Onun başına özü kimi mərd, qorxmaz həmvətənlərindən ibarət çoxlu

sayda qaçaq cəm olmuşdur. ömür-gün yoldaşı Həcər də Nəbinin sadiq silahdaşlarındandır.

Azərbaycan qadınının xarakterik keyfıyyətlərini özündə birləşdirən Həcər «Kitabi-Dədə Qorqud»

eposundan, «Koroğlu» dastanından bizə bəlli olan kişi qeyrətli təəssübkeş qadın obrazlarını

xatırladır. Həcər sədaqətli ömür-gün yoldaşı olmaqla bərabər, həm də Nəbiyə etibarlı arxadır. O,

döyüş meydanlarında Nəbi ilə çiyin-çiyinə vuruşur, qəhrəmanlıqlar göstərir. Nəbinin özü Həcərin

mərdliyini, kişi qeyrətini yüksək qiymətləndirərək deyir:

Qoy sənə desinlər,

ay qaçaq Nəbi,

Həcəri özündən,

ay qoçaq Nəbi.

Əsər boyu yazıçı baş qəhrəmanın vəfalı dostu Bozatı da sevə-sevə tərənnüm edir. Bozat Nəbini

heç vaxt darda qoymur, onu ən çətin anlarda təhlükələrdən sovuşdurur.

Nəbinin və onun başına yığılan qaçaqların yeganə məqsədi əhalini çar üsuli-idarəsinin

təmsilçilərinin və yerli bəylərin zülmündən qurtarmaqdır. Onlar imkan düşən kimi rus qoşunlannın,

yerli bəylərin üstünə hücum çəkir, həmvətənlərinin qisasını alırlar.

Nəbinin igidliyi Nikolay padşahı bərk qorxudur. Qaçaqların rus qoşunlarına gözlənilməz

zərbələri onu «cana gətirir». Buna görə də Nikolay padşah Nəbini öldürənə, ya da onu diri-diri tutub

hüzuruna göndərənə kisəkisə qızıl vəd edir.

Əsərdə Zəngəzur naçalniki Səlim bəy padşahın tapşırığını yerinə yetirmək üçün dəridən-

qabıqdan çıxır, pristavlarını, koxalarını, yasovullarını yerindən tərpədib Nəbini izləyir. Bundan başqa,

Naxçıvan, irəvan naçalnikləri də Qaçaq Nəbinin ardınca adam salmışlar. Nəbi isə həmişə düşmən

hiylələrindən duyuq düşür. O, doğma dağlarda üstünə gələn bölükbölük əsgərləri, kazakları ağır

itkilərə məruz qoyaraq tez-tez yerini dəyişir.

Nəbinin və onun başının dəstəsinin şücaətləri xalq arasında qaçaqlara böyük hörmət

qazandırır. Onların şöhrəti hər yana yayılır. «EI-oba Nəbini öz gözünün didəsi kimi qoruyub

saxlayır». Yazıçı əhalinin Nəbiyə olan rəğbətini belə ifadə edir: «Qaf elində sinəsi qabaran hər kəs

Nəbidən danışırdı. Dağlarda tütək çalan çiyni yapıncılı çobanlardan çadırlarda dastan açan əli sazlı

aşıqlara qədər hamı Nəbinin şəninə söz qoşur, Həcəri tərifləyir, Aynalıdan söhbət salıb Bozatın

ildırım qaçarağını vəsf eyləyirdi».

Əsərdə diqqəti çəkən məqamlardan biri də yazıçının insanlardakı mərdlik və namərdlik kimi

keyfiyyətləri üz-üzə qoymasıdır. Xalq qəhrəmanı Nəbi mərdliyi, sözübütövlüyü sayəsində ucalmış,

şan-şöhrət tapmışdır. Xisləti namərdlik, arxadan zərbə vurmaq olanların yeri isə həyatın dibindədir.

Səlim bəyin rəzilliyi, Sarımsaq oğlunun faciəli aqibəti buna misaldır.

Yazıçı hekayəni nikbin sonluqla tamamlayır. Həmişə xalqı ilə bir olan, həyatda heç vaxt yadlara

əyilməyən Nəbi təhlükədən sağ-salamat qurtulur. Bu isə o deməkdir ki, xalq naminə çarpışan və

gücünü xalqdan alan qəhrəman yenilməzdir.