Сылгы куттаах дойдум дьоно

Билиҥҥи кэмҥэ сылгыһыт диэн туох үлэһит киһитин, тугу гынарын

мунаахсыйар оҕо элбээн эрэрэ буолуо. Ол гынан баран сылгыһыт сиэнэ

буоламмын,

оннук киһи

үлэтин-хамнаһын

туһунан

үөрэтэр

оҕолорбор

куруутун сырдатабын, кэпсиибин, үөрэтэбин.

Бу үлэбэр сылгыһыт эһэм туһунан (кини төрөппүт кыыһа) мин ийэм

Винокурова (Решетникова) Мария Порфирьевна сырдаппытын киллэрдим.

Таарыйа эттэххэ, быйыл 2022 сыллаахха 100 сааһын туолбут сахалартан биир

бастакы композитор Винокуров Захар Порфирьевич бииргэ төрөөбүт балта

буолар. Захар Порфирьевич аҕатыгар анаан Дьуон Дьаҥылы «Сылгыһыт»

хоһоонугар бэттээхэй мелодия айбыта.

Ону таһынан бу үлэбэр сылгы туһунан уус уран тылга киирбит

таабырыннары, өс хоһооннору муспуппун уктум.

Винокуров Порфирий Васильевич

«Аҕам Винокуров Порфирий Васильевич 1875 сыллаахха төрөөбүт диэн

билэбин. Онтон хантан хааннаах, кимтэн кииннээх диэни этэр уыаҕым суох.

Бэйэтэ тугу да кэпсээбэт, мин да йыйыталаспатах эбиппин. Кини эдэригэр

Искраҕа олорон ааспыт Шапошников диэн баайга араас күүстээх үлэлэргэ

үлэлээбит. Бэйэтэ улахан уҥуохтаах, сахаларга бөдөҥ-садаҥ көрүҥнээх этэ.

Кэтэриис диэн саха дьахтарыттан 1922 сыллаахха Захар, 1929 (1930)

сыллаахха

Баһылай

төрөөбүттэр.

Онтон

мин

1933

(1934)

сыллаахха

төрөөбүтүм кэннэ, ийэм олорор оһо эрдэхпинэ һ-ү ыйдаахпар тымныйыыттан

күн сириттэн бараахтаабыт. Ол саҕана аҕам Уоһук диэн колхуоска сайынын

оттуур, кыһынын уопсай колхуос сылгыларын көрөр, аһатар этэ. Онтон хайдах

да кып-кыра оҕону сатаан көрбөккө Дьяконов Баһылайдаахха көрдөрө

биэрбит. Ол саҕана ити ыаллар биир уоллаахтар этэ. Кэнники ол уол ыалдьан

өлбүт.

Кинилэр

Кыыс

сүктүбүт

диэн

искра

сиригэр

мыраан

үрдүгэр

олорбуттара. Кинилэргэ мин оскуолаҕа киириэхпэр диэри сылдьыбыппын.

Онно аҕам кэлэн барар этэ. Эт хаалларара, кэпсэтэн ааһара.

Үөрэнэрбэр миигин Намнааҕы орто оскуолаҕа киллэрбиттэрэ. Онно

аччыгый

убайбынаан

Баһылайдыын

интернакка

олорбуппут.

Үөрэппит

учууталбын Евдокия Дорофеевна Винокурованы өйдүүбүн. Өссө күһүн

Хамаҕаттаҕа детдомҥа киллэрбиттэрэ. Онтон сааһыары бу кыыс аҕалаах диэн

таһаарбыттарыгар, аҕабар уонна убайдарбар барбытым. Иккис кылааска аны

Аппааныга Марковтарга олордубуттара, Баһылайдыын баарбытын өйдүүбүн.

Аҕалара Гаврил диэн ааттаах этэ. Онно саҥаспыт Матырыас, кинилэргэ кыра

оҕолоро Анялаах бааллара. Аан таһыгар Матырыас ийэтэ Маайа эмээхсини

кытта иккиэ-үһүө буолан утуйарбыт. Өссө Винокуров Сэмэн диэн маҥнайгы

кэргэниттэн уола баара. Кини эмиэ начаальнайга үөрэнэрэ. Боодьоҕостор

дьиэлэриттэн сатыы Маалыкайга оҕолор үөрэнэ барарбыт.

Маайа миигин эбээҥ курдук, Баһылайы намчы ийэтин Кэтириис курдук,

Захары аҕатын Мэппиилэй курдук диэн эппитин өйдүүбүн.

Аҕам атынан таһаҕас таһыытыгар сылдьыбыт. Ааллаах Үүн диэн хоту

сиргэ атынан таһаҕас таспытым диирэ. Ол саҕана кини хараҕын өлөрөн аҥаар

өттө көрбөт буолбута. Сэрии саҕана аҕам 66-67 саастаах эбит. Ол саҕана

биһиги Хойоҥоҕо олорор этибит. Үс ампаар дьиэ баара, оттотугар балаҕан

турбута. Ыалларбыт Ыстапыай дьонон, Хоссохо ийэтэ буолан дьукаахтаһар

этибит. Таһынааҕы ыалбыт Эверстовтар, Гоголевтар. Арҕаа эҥэр диэки титиик

баара, хотоннор. Аҕам, тоҕотун билбэтим, күөлү тула күрүө туппута.

Оччолорго колхуоспут аата Уоһук диэн этэ, кэлин искра буолбута. Аҕам

колхуос сылгытын көрөр-истэр, аһатар этэ.

1946-47

сылллаахтан

өлүөр

диэри

Сивцева

Балбаара

диэн

дьахтардыын Хаар балаҕаҥҥа олорбута.

Сүөһү ииппиттэрэ, онон үрүҥ

астанар буолбуппут. Балбааралыын түспүт хартыската баар. Аҕам өлбүтүн

кэннэ Намҥа, Салбаҥҥа олоро сылдьыбыт диэн истибитим.

1962 сыллаахха Аппааныга кыра уолугар Баһылайга олорон иһинэн

ыалдьан өлөр. Уола Баһылай аҕатын кытта тэҥҥэ сылдьан, сылгы иитиитин

ымпыгар-чымпыгар үөрэнэн, кини туйаҕын хатаран оройуон чемпиона буола

уһаарыллан таҕыстаҕа. Бэйэтэ эмиэ совхоз эдэр сылгыһыттары Макаров Карл

Михайлович, Евстафьев Алексей Алексеевич, Афанасьев Роман Афанасьевич,

Дьяконов василий Петрович иитэн-такайан сылгыһыт ыарахан үлэтигэр

сыһыарбыта.”

Сылгыһыт

аҕатын

туһунан

ахтыыны

суруйбут

кыыһа

Мария

Порфирьевна билигин 88 саастаах Нам улууһугар Аппааны нэһилиэгэр улахан

уолугар Захарга олорор.

Сахалыы таабырыннар

Алакам – чалакам суоҕа буоллар,

Аллан дьаамыгар тиийиэм этэ. (адаҕалаах ат)

Таһырдьа маныыһыт, аара ырыаһыт, иһирдьэ күндүһүт баар үһү. (сэргэ, аан,

остуол)

Икки ыт иччилэрин кэнниттэн сырсаллар да, хаһан да кини иннигэр түспэттэр.

(аттаах сыарҕа)

Дьоху-дьоху дьоруолуур, аҕыс маҕана дьыдьыгыныыр. (аттаах сыарҕа)

Сыһыыга сырбас, хонууга хорос баар үһү. (сылгы уонна ынах, сүөһү)

Тоҥмот ойбон, дойдур хатырык баар үһү. (сылга хараҕа, туйаҕа)

Бэдэр үтүлүк иһигэр бэтиэхэ биһилэх баар үһү. (уулаах биэ)

Таҥара анныгар икки саары чаккы ыйанан турар үһү. (биэ эмиийэ)

Үтүө киһи кыалыктаак хатата суох үһү. (сылгы үөһэ суоҕа)

Үөһэ битии битийбит, аллара кылыы кылыйбыт. (сылгы уулуура)

Ааттаах киһи атаһа, дьоллоох киһи доҕоро аан туорэй бухатыыр баар үһү (ат

көлө)

Таҥара уола уоту уоба сылдьар үһү. (үүннээх ат)

Ыстаабытын иһин ыйыстыбат баар үһү. (үүн)

Ыттааҕар кыра, аттааҕар үрдүк. (ыҥыыр)

Үтүө киһи үс курдаах. (ыҥыыр уонна ыҥыын холуна)

Муруннаах буолан баран, муннунан тыыммат баар үһү. (ыҥыыр хоҥсуоччута)

Тутумнааҕар кылгас, хыҥаллааҕар күүстээх. (ындыы хараҕата)

Икки мэтэкээн энди-сэмди кыргыттар үҥкүүлүү сылдьаллар үһү. (иҥэһэлэр)

Олордо олооччох, тэптэр тэбилик, туттар тутулук. (ыҥыыр, иҥэһэ, үүн)

Ханнык атах таҥаһа уокка оҥоһулларый уонна атахтан уһуллубатый.

(боккуоба)

Томтор үрдүгэр тоноҕос ойуу баар үһү. (чаппараах)

Үтүө киһи моойторугун кыайан кэппэт үһү. (хомуут)

Эрдээх киһи эрбэҕиттэн иҥнибит. (ат буутата)

Таҥара уолун саппыкытын тилэҕэ дьөлөҕөс үһү. (адаҕалаах ат)

Күрүөтээҕэр намыһах, аттааҕар күүстээх баар үһү. (ат өттүүр мас)

Убайа куотар, инитэ сиппэт баар үһү. (сылгы олуга)

Кырыы суолугар кытыйа сытар үһү. (иһэх)

Кыталыга кыырайбыт, туруйата туран хаалбыт. (ат сэргэттэн барара)

Өс хоһооннор

Киһи кэпсэтэн, сылгы кистэһэнэ, ынах маҥыраһан билсэр.

Үтүө ат биир кымньыылаах, үтүө киһи биир тыллаах.

Үүннээх-ыҥыырдаах биир тыл.

Хаҥкалаах акка хагдаҥ да от хамаҕа.

Оннооҕор түөрт атахтаах бүдүрүйэр.

Аан дойду дьонун ат гынан мииммит, орто дойду дьонун оҕус гынан

көлүммүт.

Аттаахтан кымньыытын ылар, сатыыттан тайаҕын ылар.

Үҥсүү атын эмиэ сиир, оҕуһун эмиэ сиир.

Өстөөххөр тиийдэххинэ, көлөҥ ырыа.

Көмүс харчы күүстээх, эттээх ат эрэмньилээх.

Суобас диэн сур соноҕос буолбатах, уларсыкка сылдьыбат.

Үтүө санаа өтүүтээҕэр көмөлөөх.

Айан киһитэ киэҥ суолу таптыыр.

Сылдьыбыт сыа аһылыктаах, утуйбут уу аһылыктаах.

Үчүгэй ат охтор түһүөр диэри барар.

Үлэ ата- от хаата, үлэ киһитэ – ас хаата.

Уол оҕо дьоллоох, соноҕос ат соргулаах.

Уол оҕо биир күн ат өрөҕөтүгэр, биир күн ат уорҕатыгар.

Саха саарбата, киһи ата.

Кус быһый, ат бөҕө.

Үрдүнэн үрүҥ чыычааҕы көтүппэт, алларанан чыс кутуйаҕы аһарбат.

Кулуннаах биэ курдук куодарыһаллар.

Айан киһитэ аргыстаах,

Суол киһитэ доҕордоох.

Ат курдук ааттаах, суол курдук сурахтаах киһи.

Ат тиийиэҕинэн албан – дьаһах аат.

Ууһут ат оломун курдук.

Ууһут ат курдук судургу киһи.

Аттаах ойбоно, сатыы тайаҕа.

Аттаах хонуга, сатыы ойүөтэ.

Үтүө ат мөҥүүлээх буолар.

Эмэһэтэ үөнүрбүт убаһаҕа дылы.

Сымнаҕас айахтаах кулун тиэргэн иһинээҕи биэни барытын эмэригэр дылы.

Баайыллан маҥан ат ылыаҥ суоҕа.

Кымньыылыаҕым да кыһыйбат, аттаныаҕым да аһыйбат.

Кытарах биэ курдук кырыытыттан кыймаҥныыр.

Ат сүүрдэҕинэ, ыт хаалбат, көҕөн көттөҕүнэ, чөркөй хаалбат.

Сыарҕа бардаҕына, ыт хаалбат.

Аттанаары туран ахтатын абырахтаппыкка дылы.

Ынаҕы ыҥыырдаабыкка дылы.

Ыты хомууттаабыкка дылы.

Баҕа аттаммытыгар дылы.

Ат күрүөнү намыһаҕынан көтөр.

Киһи үйэтэ аттаах киһи түннүгүнэн элэс гынан ааһарын курдук.

Аттан-биэттэн төрөөбөтөхпүт.

Үтүө биэттэн абааһы кулун төрөөбүтүгэр дылы.

Уол оҕо, ат кулун.

Уол оҕо, ат кулун туохха төрүүллэрий.

Ат, оҕус көллүллэн үөскүүр, уол оҕо эрэйдэнэн үөскүүур.

Ат соноҕоһугар ахсым, киһи эдэригэр дохсун.

Дьахтар таҥаһынан, сылгы сыатынан.

Дьахтар таптаныытын таптыыр, оҕо оҕолонуутун таптыыр, саа сууллуутун

таптыыр, кымыс хамнатыытын таптыыр.

Ала кулуну төрөппүт.

Ат тарпат айыыт, оҕус тарпат буруйа.

Улаан уйгута, кэрэ кэһиитэ.

Убаһа саҥыйах уларсыктаах, арбаҕас саҥыйах атастаһыктаах.

Тимир иҥэһэлээхтэр тиэстибиттэр, алтан иҥэһэлээхтэр айгыстыбыттар.

Сылайбыт акка үүнэ да таһаҕас.

Тиэтэйбит сыарҕа сир анныгар хаалар, тиэтэйбэтэх сыарҕа сыыр үрдүгэр

тахсар.

Баастаах аттан ньаалаҕай арахпат.

Ат көһуннэҕинэ ыҥыыр көстүө, быһах көһүннэҕинэ кыын көстүө.

Ат сиэлигэр кутуругар түһэрэр, оҕус муоһугар-туйаҕа туһэрэр.

Эттээх ат эрэллээх.

Арҕаһыгар баастаах ат ыҥыырын уурдарбат.

Кутуйах ат атаҕын кытта охсуспутугар дылы.

Оҕустан охторгор муоһуттан тутус, аттан суулларгар сиэлиттэн харбаа.

Ат иһэҕиттэн көмүс кыырпаҕын көрдөөбүккэ дылы.

Төрүт сылгы төрүөҕэ, ытык сылгы ыамата.